नेपालको सन्दर्भ: नेपालको अर्थतन्त्रमा स्टार्टअपको आवश्यकता र महत्त्व

नेपालको अर्थतन्त्र लामो समयदेखि कृषि र विप्रेषण (Remittance) मा अत्यधिक निर्भर रहेको छ। सन् १९९० को दशकमा उदार अर्थतन्त्रको अभ्यास गरिए तापनि, औद्योगिकीकरणको गति सुस्त रह्यो र ठूला उद्योगहरूले अपेक्षित रूपमा रोजगारी सिर्जना गर्न सकेनन्। यस पृष्ठभूमिमा, स्टार्टअपहरू (Startup Businesses) नेपालको आर्थिक संरचनामा गुणात्मक परिवर्तन ल्याउने र दिगो विकास हासिल गर्ने एक अपरिहार्य तत्त्वको रूपमा उदाएका छन्।
​नेपालमा स्टार्टअप इकोसिस्टमको विकासले इन्क्युबेशन कार्यक्रमहरूको आवश्यकतालाई झनै जोड दिन्छ। यहाँ नेपालको अर्थतन्त्रमा स्टार्टअपको आवश्यकता र महत्त्वलाई बुँदागत रूपमा विश्लेषण गरिएको छ।
​. बढ्दो विप्रेषण निर्भरतालाई सन्तुलन गर्ने आवश्यकता
​नेपालको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (GDP) मा विप्रेषण (Remittance) को योगदान करिब २४% भन्दा बढी रहेको छ, जसले अर्थतन्त्रलाई परनिर्भर र बाह्य कारकहरूप्रति संवेदनशील बनाएको छ। यसले देशको उपभोग ढाँचालाई बढाए पनि, उत्पादकत्व र दीर्घकालीन आर्थिक वृद्धिमा खासै योगदान पुर्‍याएको छैन।
​स्थानीय रोजगारी सिर्जना: स्टार्टअपहरूले विदेशबाट फर्केका युवाहरू वा देशमै रहेका उच्च शिक्षित युवाहरूलाई आकर्षक रोजगारी प्रदान गरी ‘ब्रेन ड्रेन’ (Brain Drain) लाई कम गर्न मद्दत गर्छन्। उनीहरूले नयाँ क्षेत्रमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्छन्, जसले विप्रेषणको विकल्पमा आन्तरिक आयस्रोत बढाउँछ।
​उत्पादनमुखी अर्थतन्त्र: स्टार्टअपहरूले उपभोगमुखी अर्थतन्त्रलाई उत्पादनमुखी र सेवामुखी (विशेषगरी प्रविधि सेवा) अर्थतन्त्रमा रूपान्तरण गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
​रोजगारी सिर्जनाको चुनौती र जनसांख्यिकीय लाभ (Demographic Dividend)
​नेपालसँग ठूलो युवा जनसङ्ख्या छ, जसलाई ‘जनसांख्यिकीय लाभ’ को रूपमा लिइन्छ। यद्यपि, उच्च बेरोजगारी दर र गुणस्तरीय रोजगारीको अभावले यो लाभलाई जोखिममा पारिरहेको छ।
​विशिष्ट रोजगारी: परम्परागत उद्योगहरूले साधारण रोजगारी दिन्छन्, तर स्टार्टअपहरू (विशेषगरी टेक स्टार्टअपहरू) ले उच्च तलब र विशेषज्ञता आवश्यक पर्ने ‘गुणस्तरीय’ रोजगारीहरू सिर्जना गर्छन्।
​उद्यमशील संस्कृति विकास: स्टार्टअपले नयाँ पुस्तालाई रोजगारी खोज्ने भन्दा रोजगारी सिर्जना गर्ने दिशामा प्रेरित गर्दछ, जसले समग्र उद्यमशील इकोसिस्टमलाई मजबुत बनाउँछ।
​. प्रविधि र डिजिटल रूपान्तरणको संवाहक
​विश्वव्यापी रूपमा चौथो औद्योगिक क्रान्ति (4th Industrial Revolution) चलिरहेको सन्दर्भमा, नेपालले पनि प्रविधिको प्रयोगमार्फत विकासको गति बढाउन आवश्यक छ।
​समस्या समाधान (Problem Solving): वित्तीय पहुँच (FinTech), स्वास्थ्य सेवा (HealthTech), शिक्षा (EdTech) र कृषि (AgriTech) जस्ता क्षेत्रहरूमा रहेका जटिल समस्याहरूको लागि स्टार्टअपहरूले नवीन, कम लागतका र डिजिटल समाधानहरू प्रदान गर्छन्।
​डिजिटल अर्थतन्त्रको आधार: डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्कलाई साकार पार्न, स्टार्टअपहरू अपरिहार्य छन्। उनीहरूले मोबाइल एप्स, ई-कमर्स प्लेटफर्म र अन्य डिजिटल उपकरणहरू विकास गरेर ग्रामीण तथा शहरी क्षेत्रमा डिजिटल पहुँच विस्तार गर्न मद्दत गर्छन्।
​. आर्थिक विविधीकरण र निर्यात प्रवर्द्धन
​नेपालको निर्यात व्यापारको दायरा सीमित छ र आयातको तुलनामा निर्यातको हिस्सा निकै कम छ। स्टार्टअपहरूले यसलाई सन्तुलनमा ल्याउन सहयोग पुर्‍याउँछन्।
​सेवा निर्यात: सूचना प्रविधि (IT) र आउटसोर्सिङ सेवामा आधारित स्टार्टअपहरूले भौतिक वस्तु निर्यात नगरी अन्तर्राष्ट्रिय ग्राहकहरूलाई सेवा बिक्री गरी विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न सक्छन्। यो नेपालको लागि कम पूर्वाधारमा उच्च मूल्य सिर्जना गर्ने सबैभन्दा प्रभावकारी माध्यम हो।
​मूल्य अभिवृद्धि (Value Addition): कृषि उपज वा हस्तकला जस्ता स्थानीय स्रोतहरूमा प्रविधि र नवीनता थपेर उच्च मूल्यका उत्पादनहरू सिर्जना गरी अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउन स्टार्टअपहरूको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
​. लगानी आकर्षण र नवप्रवर्तन संस्कृति
​सफल स्टार्टअप इकोसिस्टमले अन्तर्राष्ट्रिय भेन्चर क्यापिटल (Venture Capital) र एन्जल इन्भेस्टमेन्टलाई देशमा आकर्षित गर्दछ।
​पुँजीको प्रवाह: इन्क्युबेशन कार्यक्रमबाट सफल भएका स्टार्टअपहरूले स्वदेशी तथा विदेशी पुँजीलाई आकर्षित गर्छन्, जसले देशको समग्र लगानीको वातावरणमा सुधार ल्याउँछ।
​नवप्रवर्तनको संस्कृति: स्टार्टअपहरूले निरन्तर परीक्षण (Experimentation), द्रुत सिकाइ (Rapid Learning) र असफलतालाई सिकाइको रूपमा स्वीकार गर्ने संस्कृतिलाई बढावा दिन्छन्, जुन एक गतिशील अर्थतन्त्रको लागि आवश्यक छ।
​नेपालमा इन्क्युबेशनको अत्यावश्यकता
​नेपालको सन्दर्भमा, उद्यमशीलताको उच्च सम्भावना भए पनि, लगानीको जोखिम, कमजोर कानुनी संरचना, दक्ष मेन्टरिङको अभाव र सरकारी प्रक्रियागत जटिलताहरू (Red Tape) ले गर्दा धेरै स्टार्टअपहरू सुरुवाती चरणमै विफल हुन्छन्।
​यसैले, इन्क्युबेशन कार्यक्रमहरूले यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न ‘सुरक्षात्मक छाता’ (Protective Umbrella) को रूपमा काम गर्छन्। उनीहरूले स्टार्टअपहरूलाई बजारमा खडा हुन आवश्यक पर्ने संरचनागत सहयोग र स्रोतहरू प्रदान गरी नेपालको अस्थिर बजारमा उनीहरूको सफलताको दर बढाउँछन्। यसरी, इन्क्युबेशन कार्यक्रमहरू केवल उद्यमशीलताको लागि मात्र होइन, बल्कि समग्र राष्ट्रिय आर्थिक रूपान्तरणका लागि एक रणनीतिक आवश्यकता बन्न पुगेका छन्।